Ταξιδεύοντας από το χωριό Κάτω Μονή προς το εξωκλήσι Άγιοι Ηλιόφωτοι μέσω της τοποθεσίας (τα) «Γυψιά» θα συναντήσετε μία σειρά από εγκαταλελειμμένα λατομεία αλαβαστρίτη ή όπως είναι πιο γνωστός σε διάφορα μέρη του νησιού «ύψαρος» ο οποίος με την κατάλληλη επεξεργασία παραγόταν ο γύψος. Δίπλα από το καθένα από αυτά τα λατομεία θα δείτε και ένα κυκλικό, πέτρινο γυψοκάμινο.
Η παραγωγή του γύψου ήταν μία πολύ επίπονη και πολύ κουραστική διαδικασία. Η λατόμηση ενός τόσο σκληρού και συμπαγές πετρώματος με τα τεχνικά μέσα εκείνης της εποχής, απαιτούσε τεράστια μυϊκή δύναμη και πολλές, πολλές εργάσιμες ώρες.
Όταν κατάφερναν να αποκόψουν από το πέτρωμα την ανάλογη ποσότητα Αλαβαστρίτη, όση δηλαδή θα χωρούσε στο καμίνι τους, την μετέφερναν με τα κάρα και την στοίβαζαν στο επάνω μέρος του καμινιού, το οποίο ήταν κτισμένο σε σχήμα κύβου ή κυκλικό. Στο κάτω μέρος του καμινιού και κάτω από τις πέτρες στοίβαζαν μεγάλη ποσότητα ξύλων, τα οποία άναβαν και φρόντιζαν να κρατούν την φωτιά αναμμένη για τουλάχιστον 15-18 ώρες, ανάλογα με την ποσότητα Αλαβαστρίτη που είχαν στο καμίνι τους ή ανάλογα με το μέγεθος του καμινιού τους.
Μετά περίμεναν να χάσουν την θερμότητα τους οι πέτρες, οι οποίες ήδη έχαναν την σκληρότητα τους και τις μετέφερναν σε διπλανό δωμάτιο όπου υπήρχε ο μύλος και τις άλεθαν, μετατρέποντας τες σε λεπτόκοκκη άσπρη σκόνη. Αυτή τη σκόνη έπρεπε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα να την αποθηκεύσουν σε μεγάλες χάρτινες σακούλες, έτσι ώστε να μην έρχεται σε επαφή με την υγρασία της ατμόσφαιρας, διότι σε αντίθετη περίπτωση μετατρεπόταν σε σκληρή και συμπαγή πέτρα.
Η χρήση του γύψου σαν οικοδομικό υλικό αρχινά 7000 χρόνια πριν την γέννηση του Χριστού, κάπου στην ενδοχώρα της σημερινής Συρίας, όπου και χρησιμοποιείτο για την κατασκευή του πολύ γνωστού συνδετικού και μονωτικού δομικού υλικού, όπως ήταν το γυψοκονίαμα.
Στη Κύπρο, μέχρι και τα τέλη του 20ου αιώνα χρησιμοποιούσαν τον γύψο στην κάλυψη της εξωτερικής τοιχοποιίας αλλά και σαν μονωτικό υλικό, μέχρι που τον αντικατέστησε ο σουβάς, κλείνοντας ταυτόχρονα δεκάδες λατομεία Αλαβαστρίτη, ο οποίος να σημειώσουμε σαν πέτρωμα είναι πολύ διαδεδομένο στο νησί.
Μεγάλοι γεωλογικοί σχηματισμοί αυτού του πετρώματος απαντώνται εκτός από την περιοχή της Κάτω Μονής, στην Αραδίππου (όπου υπήρχε και ένα πολύ μεγάλο γυψοκάμινο που ανήκε στον Παντελή Παγώνη) και σε πολλές περιοχές της επαρχίας Πάφου. Η χρήση του γύψου δεν περιορίζεται μόνη στην οικοδομική βιομηχανία αλλά επεκτείνεται και σε πολλούς άλλους τομείς.
Μία βασική ιδιότητα του πετρώματος είναι η ικανότητα του να απορροφά τεράστιες και δυσανάλογα μεγάλες ποσότητες αλατιού, σε σχέση με το μέγεθος των κρυστάλλων που το αποτελούν, καθιστώντας το σαν το πιο τέλειο και φυσικό μέσο για την αφαλάτωση του θαλάσσιου νερού.
Σήμερα στην Κάτω Μονή, υπάρχει και λειτουργεί το μοναδικό γυψοκάμινο που έχει «γλυτώσει» από την λαίλαπα του σουβά, σε αντίθεση με τα εκατοντάδες που υπήρχαν μέχρι και το 1980. Την λαίλαπα η οποία θα συνεχίσει να υπάρχει στη ζωή μας μέχρι που και αυτήν οριστικά θα την αντικαταστήσει ένα παράγωγο του γύψου, η γυψοσανίδα.
