Ο ποταμός Περιστερώνας, από την συμβολή του με τον ποταμό Ακάκι, στην πάροδο των εκατομμυρίων ετών της ύπαρξης του, έχει δημιουργήσει μία τεράστια αρόσιμη, εύφορη και επίπεδη κοιλάδα που το μήκος της εκτείνεται μέχρι και 8 χιλιόμετρα νότια και το πλάτος της ξεπερνά σε κάποια σημεία τα 1000 μέτρα.
Η κοιλάδα, από τις απαρχές της δημιουργίας της, είχε ελκύσει με την ευφορία της μεγάλο αριθμό ζώων και πουλιών. Αυτό είχε σας επακόλουθο να προσελκυστεί και ο τότε μεγαλύτερος κυνηγός – τροφοσυλλέκτης, ο άνθρωπος.
Πολύ αργότερα και όταν ο άνθρωπος μετατράπηκε σε γεωργό, χρησιμοποίησε τις τεράστιες αρόσιμες εκτάσεις της για να παράγει το σιτάρι του. Η τεράστια παραγωγή που έδινε η κοιλάδα, υποχρέωσε τον άνθρωπο να κτίσει πολλούς αλευρόμυλους οι οποίοι χρησιμοποιούσαν το νερό του ποταμού σαν κινητήρια δύναμη. Τους ονόμασε «Νερόμυλους».
Πριν λίγο καιρό, είχαμε πει ότι στην κοιλάδα υπήρχαν 5 νερόμυλοι, οι οποίοι είναι, ο νερόμυλος της Περιστερώνας, ο νερόμυλος Ορούντας, ο νερόμυλος Αγίου Νικολάου, ο νερόμυλος Αγίας Μαρίνας Ξυλιάτου και ένας στην περιοχή Περιστερώνας ο οποίος έχει καταστραφεί εκ θεμελίων.
Αναζητώντας κάποια στοιχεία της Ρωμαϊκής ύπαρξης στο πιο νότιο σημείο της κοιλάδας με μεγάλη μας χαρά και έκπληξη βρήκαμε όχι 1 ούτε 2 αλλά 3 νερόμυλους και οι 5 έγιναν 8. Όλοι βρίσκονται μέσα στην γεωγραφική περιφέρεια του χωριού Κάτω Μονή.
Οι 2 πρώτοι, αν και κτιριακά βρίσκονται σε σχετικά καλή κατάσταση, η γενική τους εικόνα δείχνει καταστροφή. Έχουν θαφτεί στην κυριολεξία κάτω από την άγρια βλάστηση και δεν υπάρχουν προσβάσεις προς αυτούς. Για να τους πλησιάσεις χρειάζεται να χωθείς μέσα σε βάτους και πυκνούς θάμνους.
Είναι και οι 2 πανομοιότυποι και απέχουν ο ένας από τον άλλο μόλις 250 μέτρα. Έχουν σχεδόν το ίδιο ύψος, το ίδιο μήκος και την ίδια αρχιτεκτονική. Κτίστηκαν και οι δύο με πέτρες του ποταμού, ίσως από τον ίδιο μάστορα και το νερό διοχετεύεται στην τεράστια χοάνη τους από το ίδιο νεραύλακο που μεταφέρει το νερό από σημείο εκτροπής του ποταμού που είχε γίνει σε πολύ μακρινή απόσταση.
Ο άλλος, βρίσκεται 600 μέτρα νοτιότερα και η κατάσταση του είναι κάπως πιο καλή από τους πρώτους 2. Πρόκειται για ένα πολύ όμορφο μνημείο, κτισμένο με πέτρα του ποταμού και ασπρισμένο. Με πέτρες του ποταμού ήταν κτισμένα και τα αρχικά κτίρια του μύλου, όπως η αίθουσα μέσα στην οποία υπήρχαν οι τεράστιες μυλόπετρες, που δυστυχώς έχουν καταρρεύσει ή τα έχουν χαλάσει για να πάρουν τις πέτρες.
Το δωμάτιο όπου γινόταν ο ενσταυλισμός και η σίτιση των ζώων των πελατών του νερόμυλου αλλά και το δωμάτιο φιλοξενίας των ανθρώπων κατά την διάρκεια τη νύχτας, ήταν κτισμένα με τετραγωνισμένους πλίνθους η οποίοι είχαν μέγεθος 40χ40 εκατοστά.
Από το σημείο που το μυλαύλακο εισόδου ενωνόταν με το νεραύλακο μέχρι και την ένωση του με την χοάνη του μύλου, υπάρχει μια σχετικά μεγάλη απόσταση, έτσι το μυλαύλακο πέρνα πάνω από ένα καμαρωτό τόξο το οποίο σχηματίζεται από μαλακή πορώδη και πελεκημένη πέτρα.
Η τοποθεσία του νερόμυλου αλλά και η κτιριακή του κατάσταση, επιβάλλει στο κοινοτικό συμβούλιο της Κάτω Μονής να ενδιαφερθεί και να προβεί σε κάποιες επιδιορθώσεις πριν ο χρόνος καταστρέψει και θάψει και αυτό το πανέμορφο ιστορικό μνημείο. Σε αντίθετη περίπτωση προς τι τα μεγάλα λόγια;
