Η Κάτω Μονή είναι χωριό στην επαρχία Λευκωσίας και το συναντάμε 36 χιλιόμετρα δυτικά της πρωτεύουσας και μόλις 4 χιλιόμετρα νότια του χωριού Ορούντα. Βρίσκεται αμφιθεατρικά κτισμένο στις βόρειες πλαγιές της λοφοσειράς Κορώνη με αποτέλεσμα τα σπίτια να δεσπόζουν μεγάλης έκτασης αρόσιμης γης η οποία λόγω του ανάγλυφου του εδάφους είναι πολυτεμαχισμένη σε μικρούς και ανισόπεδους αγρούς.
Μέχρι το 1974 στο χωριό διέμενε και αριθμός Τουρκόφωνων Κυπριών οι οποίοι ζούσαν πολύ αρμονικά με τους Ελληνόφωνους συγχωριανούς τους. Μετά την Τούρκικη εισβολή και τον βίαιο ξεριζωμό τόσο των Ελληνόφωνων από το βόρειο μέρος του νησιού όσο και των Τουρκόφωνων από το νότιο, οι τελευταίοι αναγκάστηκαν από την Τουρκία να μετακινηθούν εγκαταλείποντας τα σπίτια, τις περιουσίες τους και τα Θρησκευτικά τους μνημεία. Το αντίστοιχο έγινε και στο βόρειο μέρος του νησιού με τους Ελληνόφωνους Κυπρίους. Αυτός είναι ο λόγος που θα δούμε να υπάρχει μεγάλος αριθμός από σπίτια εγκαταλελειμμένα και ερειπωμένα.
Περπατώντας στους δρόμους της Κάτω Μονής, θα προσέξεις ότι το χωριό έχει πολλά «πρόσωπα». Θα δεις σπίτια με παραδοσιακή αρχιτεκτονική των πεδινών περιοχών του νησιού. Θα δεις σπίτια τα οποία οικοδομήθηκαν με μπετόν λίγο μετά το 1960 και την ανεξαρτησία του νησιού και σύγχρονες τεράστιες επαύλεις.
Γενικά όμως θα προσέξεις ότι η Κάτω Μονή δεν ανταμείβεται ανάλογα για την ύπαρξη γύρω από το χωριό πολύ βαριών βιομηχανιών, όπως λατομείων, σφαγείων και τεράστιων χοιροστασίων. Οι δρόμοι, αν εξαιρέσουμε την κύρια οδική αρτηρία που έχει «ντυθεί» στην πέτρα και είναι πραγματικό στολίδι για την κοινότητα, όλοι οι άλλοι θέλουν κάποια φροντίδα. Η κοινότητα δικαιούται πολύ περισσότερα από την εκμετάλλευση του πλούτου της, ο οποίος είναι Θεόσταλτος και ευτυχώς για την Κάτω Μονή αλλά και για ολόκληρο το νησί, τεράστιος.
Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει στη Κάτω Μονή αλλά και να μάθουμε την ιστορία της θα πρέπει να πάμε πολλούς αιώνες στο παρελθόν. Θα πάμε την πρώτη εκείνη στιγμή που καράβι προερχόμενο από περιοχή της Παλαιστίνης και καθώς ταξίδευε νότια από το νησί με σκοπό να φυγαδεύσει κυνηγημένους από τους Σταυροφόρους Ελληνορθόδοξους μοναχούς, όπου ανάμεσα τους υπήρχαν και 5 αδέλφια, προσάραξε σε βραχώδη παραλία της πολύ μακρινής για εκείνη την εποχή, επαρχία της Πάφου.
Τα 5 αδέλφια, τα οποία αργότερα ονομάστηκαν «Ηλιόφωτοι» τα οποία συγκαταλέγονταν ανάμεσα στους 300 Αλαμάνους μοναχούς, αφού κατάφεραν να βγουν στην στεριά, χώρισαν και ο κάθε ένας τράβηξε τον δρόμο του. Μια υπερκόσμια και μυστηριακή δύναμης τους οδήγησε όλους στο όρος Κορώνη που βρισκόταν στα δυτικά του χωριού Μιτσερό και σε περιοχή στις νότιες πλαγιές του βουνού όπου υπήρχε πηγή πόσιμου νερού η οποία υπάρχει ακόμα και σήμερα και υδροδοτεί την κοινότητα.
Για να ζήσουν άρχισαν να ασχολούνται με την κτηνοτροφία και παράλληλα αφοσιώθηκαν στον Θεό. Η πλούσια γη τους βοήθησε έτσι ώστε τα κοπάδια τους να αυξάνονται με γρήγορους ρυθμούς, δίνοντας σε αυτούς πολύ μεγάλη παραγωγή γάλακτος και άλλων γαλακτοκομικών προϊόντων. Γέμιζαν τα κελάρια των σπηλιών τους και τα περισσεύματα τα έδιναν στους περαστικούς.
Ο μεγάλος αριθμός ζώων που απόκτησαν ήθελαν και τεράστιες ποσότητες τροφής. Έτσι κατά περιόδους, μετακινούσαν τα κοπάδια τους από το βουνό προς τις πεδιάδες και στην περιοχή που υπήρχε άλλη πηγή πόσιμου νερού. (Η πηγή αυτή στέρεψε μετά την αλόγιστη ανόρυξη γεωτρήσεων από μέρος των κατοίκων του χωριού, πάνω στο τεράστιο λαγούμι που μάζευε το νερό. Η ανακάλυψη του λαγουμιού έγινε πολύ αργότερα καθώς γίνονταν εργασίες για εξωραϊσμού της περιοχής). Συνήθως αυτή η μετακίνηση γινόταν το καλοκαίρι όπου στους αγρούς φύτρωνε το περιπλοκάδι, ένα πολύ θρεπτικό και εύγευστο καλοκαιρινό φυτό για τα ζώα. Η μετακίνηση των κοπαδιών στο νησί, συνεχιζόταν μέχρι και πριν μερικές δεκαετίες.
Τα 5 αδέλφια, τα δύο σπήλαια που διέμεναν τον Χειμώνα και βρίσκονταν δίπλα από την πρώτη πηγή που βρήκαν, τα ονόμασαν «Πάνω Μονή» και τον μικρό οικισμό που έκτισαν γύρω από την δεύτερη πηγή νερού, για τους ιδίους αλλά και για τους βοσκούς που είχαν στην δούλεψη τους, τον ονόμασαν «Κάτω Μονή». Μετά τον τραγικό θάνατο των 5 αδελφών που οδήγησε αργότερα στην Αγιοποίηση τους, η Πάνω Μονή ξεχάστηκε. Η Κάτω Μονή όμως συνέχιζε να μεγαλώνει και μεγαλώνει ακόμα και σήμερα.
Το βουνό που είναι κτισμένο το χωριό, αποτελεί ένα πραγματικό θησαυρό. Η φύση φρόντισε και το προίκισε με όλα σχεδόν τα πολύτιμα μέταλλα και πετρώματα που υπάρχουν στο νησί. Δεκάδες τα μεταλλεία και λατομεία που υπάρχουν στις πλαγιές του.
Η έκταση των εκσκαφών είναι σε τόσο μεγάλη που φαίνεται από δεκάδες χιλιόμετρα μακριά. Πακτωλοί χρημάτων ρέουν από τις πλαγιές του, με κάθε τεράστιο φορτηγό που φεύγει γεμάτο με το μετάλλευμα του. Και όμως η κοινότητα, τουλάχιστον έτσι δείχνει, δεν απολαμβάνει το μέρος εκείνο που νόμιμα δικαιούται από αυτόν τον πλούτο.
Η μεγάλη έκταση αρόσιμης γης αλλά και η εύφορη κοιλάδα του ποταμού Περιστερώνα που βρίσκεται δυτικά του χωριού, "ανάγκασαν" τους κατοίκους να ασχοληθούν με την γεωργία. Η παραγωγή σιτηρών ήταν πολύ μεγάλη με αποτέλεσμα να κτιστούν 3 νερόμυλοι για να μπορούν οι κάτοικοι να αλέθουν το στάρι. Βρίσκονται και οι 3 στην ανατολικά όχθη του ποταμού. Ένας άλλος σύγχρονος αλευρόμυλο βρίσκεται μέσα στο χωριό.
Στην Κάτω Μονή υπάρχουν 4 εκκλησίες οι οποίες είναι: Η εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, η εκκλησία Αγίας Παρασκευής, το εξωκλήσι Αγίων Ηλιόφωτων και το εξωκλήσι Αγίου Νικολάου.
Η Κάτω Μονή είναι ένας προορισμός με πολλά, πάρα πολλά σημεία ενδιαφέροντος. Έχει μία τεράστια ιστορία και ένα πλούτο που ο κάθε ένας μπορεί να δει και να μελετήσει. Αυτά όμως δεν αρκούν για να την καταστήσουν και ελκυστικό προορισμό. Οι τεράστιες βιομηχανίες που στην ουσία την περικυκλώνουν από όλες τις κατευθύνσεις. Τα τεράστια σφαγεία και χοιροστάσια, με την δυσωδία που σκορπούν στον αέρα και ειδικά αν ο άνεμος φυσά έστω και λίγο και αυτή γίνεται ανυπόφορη, σε κάνουν να θέλεις να φύγεις μακριά.
Για να γίνει και ελκυστικός προορισμός η Κάτω Μονή θα πρέπει πρώτα να αλλάξουν κάποια πράγματα.
